Της Δρ. Δήμητρας Καμαρινού.
Οι περισσότεροι γονείς δεν έχουμε την ευκαιρία μιας υπεύθυνης ενημέρωσης για το πώς μπορούμε να μιλήσουμε σε ένα παιδί που βιώνει την απώλεια ενός αγαπημένου του προσώπου. Μάλιστα σε αυτήν την περίπτωση, κάθε λέξη που θα πούμε ή δεν θα πούμε έχει βάρος. Μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση, φόβο ή αντίθετα να απαλύνει τον πόνο. Το άρθρο αυτό είναι μία μικρή συμβολή στην άμβλυνση της αγωνίας των γονιών για το πώς θα διαχειριστούν την οδύνη της απώλειας με τα παιδιά*.
Πώς θρηνούν τα παιδιά;
Μια φίλη μου στην κηδεία της μαμάς της, δεκάχρονη τότε, γελούσε, έκανε κωλοτούμπες και φαινόταν πως δεν την ένοιαζε. Εκλαψε γοερά και απαρηγόρητη δεκαπέντε χρόνια αργότερα στην κηδεία μιας μακρινής της ηλικιωμένης συγγενούς.
Κάθε παιδί έχει το δικό του τρόπο να θρηνεί, συνήθως όμως τα παιδιά θρηνούν κατά διαστήµατα, διότι δεν µπορούν ν’ αντέξουν για πολύ τα οδυνηρά συναισθήµατα. Γι’ αυτό ενώ τη µια στιγµή τα βλέπουμε θλιµµένα, την αµέσως επόµενη παίζουν και γελούν. Αυτό δεν σηµαίνει ότι αδιαφορούν ή ότι έχουν ξεπεράσει τη θλίψη τους. Ο θρήνος είναι µακρόχρονη διεργασία και μπορεί να αναβιώσει σε επόµενη χρονική στιγμή, όπως στη φίλη μου. Χρειάζεται να έχουμε στο νου μας πως τα παιδιά εκφράζουν το θρήνο τους έµµεσα, στο παιχνίδι, στις ζωγραφιές, µέσα από αλλαγές στη συμπεριφορά τους στο σπίτι, στον ύπνο, στο φαγητό, στο σχολείο και σπάνια άμεσα µε λόγια.
Πότε και πώς να μιλήσουμε στα παιδιά;
Χρειάζεται να τα ενηµερώσουμε αµέσως για το γεγονός. Εάν αποκρύψουμε την πραγµατικότητα ή αν τους δώσουμε ψεύτικες πληροφορίες, δηµιουργούμε πρόσθετα προβλήµατα. Δεν τα προστατεύουμε. Η καθυστέρηση στην ενημέρωση μπορεί να τα κάνει να αισθανθούν αποκοµµένα από την οικογένεια, να κλειστούν στον εαυτό τους, μπορεί να κάνουν παρερµηνείες και να αισθανθούν φόβο και ανασφάλεια.
Να πω πως ο παππούς είναι στον ουρανό;
Δε χρειάζεται να αποφύγουμε λέξεις όπως «πέθανε» ή «θάνατος». Αντίθετα, διφορούµενες εκφράσεις, όπως «χάθηκε», «έφυγε», «τον πήρε ο Θεός» συχνά παρερµηνεύονται από τα µικρότερα παιδιά που δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Δε χρειάζεται να ωραιοποιήσουμε την πραγµατικότητα του θανάτου, διότι, αν και οδυνηρή, δεν αλλάζει. Εποµένως, πρέπει να τα βοηθήσουμε να καταλάβουν την οριστική παύση των οργανικών λειτουργιών και το µη αναστρέψιµο του θανάτου, ότι δηλαδή, δε θα ξαναδούµε ποτέ σ’ αυτήν τη ζωή αυτόν που πέθανε. Οταν ρωτήσουν τι συµβαίνει µετά το θάνατο, θα µοιραστούμε µαζί τους τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις μας.
Κυρίως όμως χρειάζεται να διαβεβαιώσουμε το παιδί ότι δεν υπάρχει τίποτα που θα µπορούσε να είχε γίνει για να αποτρέψει αυτόν το θάνατο και ότι το ίδιο δεν έχει καμία ευθύνη για το συμβάν (επειδή τυχόν είχε στενοχωρήσει τον εκλιπόντα με τις πράξεις του). Είναι επιπλέον σημαντικό να εξηγήσουμε ποιες συνήθειες θα παραµείνουν σταθερές και ποιες αλλαγές πρόκειται να συµβούν στη ζωή της οικογένειας, διότι τα παιδιά ανησυχούν για το µέλλον τους (ποιος θα τα φροντίσει, θα τα διαβάσει).
Να έρθει το παιδί στην κηδεία;
Εφόσον το επιθυµεί, επιτρέψτε στο παιδί να συµµετέχει στις οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους. Εξηγήστε του πριν τι είναι η κηδεία ή το µνηµόσυνο και ρωτήστε το, αν θα ήθελε να παρευρεθεί στην τελετή. Σε περίπτωση που θέλει, φροντίστε να βρίσκεται µαζί µε κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει.
Αντιδρά περίεργα
Σεβαστείτε τη σιωπή του παιδιού κι όταν αποφασίσει να μιλήσει, ακούστε το µε προσοχή, χωρίς να του λέτε πώς πρέπει να αισθάνεται ή να σκέφτεται. Δείξτε κατανόηση απέναντι σε συναισθήµατα θυµού ή αρνητικές σκέψεις που µπορεί να έχει, τονίζοντας πως ό,τι αισθάνεται είναι φυσιολογικό.
Επιβεβαιώστε το παιδί ότι το αγαπάτε τόσο με λόγια, όσο και με αγκαλιές. Με αυτούς τους τρόπους µειώνονται τα έντονα συναισθήµατα ανασφάλειας που συχνά κυριεύουν τα παιδιά που έρχονται αντιµέτωπα µε την απώλεια αγαπημένου τους προσώπου.
Να κρύβω τη θλίψη μου από το παιδί;
Εάν το νιώσετε, μη διστάσετε να κλάψετε µαζί µε το παιδί. Η ανταλλαγή αυτή συχνά το βοηθάει να εκφραστεί και να αισθανθεί ότι δεν είναι µόνο στον πόνο του. Ταυτόχρονα λειτουργείτε ως θετικό πρότυπο, διότι µε αυτόν τον τρόπο το παιδί συνειδητοποιεί ότι αποδέχεστε και τα δικά σας και τα δικά του οδυνηρά συναισθήµατα. Επομένως, με μέτρο μοιραστείτε µαζί του τα συναισθήµατα και τις σκέψεις σας.
Να μιλάμε για τον παππού;
Μην αποτρέπετε το παιδί από το να µιλά για τον εκλιπόντα και διατηρείστε την ανάμνησή του, όχι όμως εξιδανικευμένη. Μοιραστείτε καλές και τυχόν άσχηµες αναµνήσεις, όπως συµβαίνει σε όλες τις σχέσεις και βοηθήστε το παιδί να βρει τρόπους να διατηρήσει ζωντανή την ανάµνηση του αγαπηµένου του, όπως µέσα από κάποιο αντικείµενο που του τον θυµίζει, τη δηµιουργία ενός άλµπουµ µε φωτογραφίες του.
Πώς θα γιορτάσουμε φέτος τα Χριστούγεννα χωρίς τον παππού;
Σε γενέθλια, διακοπές, γιορτές, ή στην επέτειο του θανάτου, δηµιουργείται συνήθως µεγάλη συναισθηµατική φόρτιση στην οικογένεια, καθώς η αίσθηση της απουσίας γίνεται εντονότερη. Στην περίπτωση αυτή, όλα τα µέλη της οικογένειας µπορούν να αποφασίσουν από κοινού, πώς θα τιµήσουν τη µνήµη του νεκρού και τι θα κάνουν αυτές τις σηµαντικές ηµέρες.
Να πάει σε πάρτυ ή πενθούμε;
Η επιθυµία αυτή του παιδιού είναι φυσιολογική και πηγάζει από την ανάγκη να αισθανθεί ξανά ότι υπάρχει κάποια σταθερότητα στη ζωή του και ότι η ζωή συνεχίζεται. Γι’ αυτό, όσο πρόσφατος και αν είναι ο θάνατος, επιτρέψτε στο παιδί να συµµετέχει σε σχολικές εκδηλώσεις, σε εκδροµές και γιορτές. Με αυτόν τον τρόπο το διευκολύνετε να ξαναβρεί ένα φυσιολογικό ρυθµό ζωής, χωρίς να αισθάνεται ότι προδίδει αυτόν που πέθανε. Διατηρείστε όμως τους κανόνες πειθαρχίας και συµπεριφοράς που ίσχυαν στην οικογένεια πριν το θάνατο ενός µέλους της και ενηµερώστε το σχολείο για την απώλεια που βιώνει το παιδί.
*Οι συμβουλές προέρχονται από το εκπαιδευτικό υλικό της «Μέριμνας», φορέα μη κερδοσκοπικού, στελεχωμένου από Καθηγήτριες του Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών και στελέχη του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού» υπό τη Διεύθυνση της Καθηγήτριας Δανάης Παπαδάτου, με στόχο τη δωρεάν παροχή ποιοτικής φροντίδας που ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών και των γονιών που είτε ζουν με μία απειλητική για τη ζωή ασθένεια είτε θρηνούν την απώλεια αγαπημένου προσώπου.
Η Δρ. Δήμητρα Καμαρινού είναι αρχαιολόγος – φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στα Πανεπιστήμια Wurzburg και Bochum της Γερμανίας και μεταδιδακτορικό στη Βρετανική Σχολή Αθηνών. Είναι Διδάκτωρ Επιστημών της Αγωγής. Εχει πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο και έχει τιμηθεί με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
