της Δρος Αριστονίκης Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Οι άνθρωποι νιώθουμε την ανάγκη της αναγνώρισης. Όσο οι ανώτεροι μας, μας αναγνωρίζουν τόσο περισσότερο επιτυχημένοι νιώθουμε. Τι είναι αυτό, όμως, που κάνει τους άλλους να μας αναγνωρίζουν;
Σε αυτό το άρθρο θα γίνει λόγος για την αναγνώριση που συντελείται μέσα από την κουλτούρα της θυσίας ως υπηρεσίας στα κοινά. Στην ουσία, το καλύτερο χάρισμα που μπορεί να έχει κάποιος που πιστεύει σε αυτή την κουλτούρα είναι η ενσυναίσθηση.
Ενσυναίσθηση σημαίνει πλήρης εναρμόνιση με τα συναισθήματα κάποιου άλλου. Αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην συναισθηματική ανάπτυξη, ενώ έχει αποδειχθεί μέσα από έρευνες πως τα παιδιά από την προσχολική ηλικία είναι ικανά να δείξουν ευαισθησία απέναντι στους άλλους. Ωστόσο, η ενσυναίσθηση δύναται να καλλιεργείται, μέσω ποιοτικών δεσμών, από τα πρώτα χρόνια της ζωής των ανθρώπων.
Ο Sinek στο βιβλίο του “Οι ηγέτες τρώνε τελευταίοι” καταπιάνεται με το θέμα του πως συμπεριφέρονται οι ηγέτες. Το νόημα, ωστόσο που προσδίδει στην λέξη “ηγέτης” ομοιάζει με το μεταφορικό νόημα της λέξης “ήρωας”.
Ηγέτης είναι ο πρωτοπόρος, ήρωας είναι αυτός που κάνει μια αξιέπαινη και συνάμα ασυνήθιστη πράξη. Γεννιούνται ή γίνονται άραγε οι ήρωες; Αν οι συνθήκες που μεγαλώνουμε είναι οι κατάλληλες, σύμφωνα με τον Sinek, τότε πιθανόν οι περισσότεροι από μας να μπορούμε δυνητικά να γίνουμε ήρωες. Η γένεση των σύγχρονων ηρώων είναι επιβεβλημένη. Καθότι ο ατομικισμός και η εγωπαθητική στάση που χαρακτηρίζει τις εποχές που διανύουμε δεν αποτελούν συνθήκες που ευνοούν την γένεση των ηρώων.
Οι κυβερνήσεις χρειάζονται τους ήρωες όπως οι εταιρείες χρειάζονται τους ηγέτες. Στην ουσία οι “επιτυχημένες” εταιρείες, κυβερνήσεις κτλ θεωρούνται αυτές που στις θέσεις κλειδιά έχουν ανθρώπους με ενσυναίσθηση. Έχοντας ηγήτορες με ενσυναίσθηση οι υφιστάμενοι νιώθουν πως τα νώτα τους καλύπτονται και αισθάνονται την απαραίτητη ασφάλεια να προσφέρουν τον καλύτερο δυνατό εαυτό τους ως υπηρεσία στην εταιρεία τους ή στην κοινωνία. Και έτσι οι υφιστάμενοι τους, τους εμπιστεύονται.
Και σκέφτομαι πως υπάρχει σε αυτή την περίπτωση της γένεσης ή της γέννησης των ηρώων η εξής αντίφαση. Από την μια πλευρά, οι ηγέτες και συνάμα <ήρωες> γεννιούνται με κοινή την προδιάθεση να είναι ευπροσάρμοστοι, εξωστρεφείς, φιλικοί και φιλότιμοι και κατόπιν πλάθονται διαπαιδαγωγούμενοι με μια ανατροφή πλούσια σε αλτρουισμό, ενσυναίσθηση, αυτοθυσία. Από την άλλη πλευρά μας δίνεται, μέσω του βιβλίου του Sinek, μια συνταγή κατασκευής ή επισκευής σύγχρονων ηγετών-ηρώων. Και ρωτώ: οι ηγέτες-ήρωες γεννιούνται ή κατασκευάζονται; Μπορεί κάποιος ενήλικας να προσποιηθεί ότι έχει ενσυναίσθηση; Μπορεί να μάθει να είναι ενσυναισθητικός;
Η ενσυναίσθηση καθώς και το αίσθημα δικαίου, σύμφωνα με τους King-Casas, Sharp, Lomax-Bream, Lohrenz, Fonagy, Montague (2008), είναι και τα δυο κοινωνικά αισθήματα. Αυτά τα αισθήματα στηρίζονται περισσότερο σε αυτόματες ακούσιες διαδικασίες.
Όταν αισθάνεται κανείς ενσυναίσθηση, η δραστηριότητα στην πρόσθια νήσο του εγκεφάλου και την πρόσθια έλικα του προσαγωγίου είναι αυξημένη.
Παράγοντες που επηρεάζουν την εκδήλωση ενσυναίσθησης σχετίζονται σύμφωνα με την Singer (1995), με την σχέση του συναισθηματικού εκφραστή και παρατηρητή, την οικειότητα, το φύλο, την αντιστοιχία-ομοιότητα-ταυτοποίηση, όπως και το γενικό προσωπικό πλαίσιο του παρατηρητή (ικανοποιημένες ανάγκες).
Ο Fairbairn (2002) κάνει λόγο για την συμπάθεια (sympathy) και την ενσυναίσθηση (empathy). Η ικανότητα να αισθάνεται κανείς συμπάθεια και η ικανότητα της συναισθηματικής ταύτισης είναι ένδειξη ανθρωπιάς, ωστόσο υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά μεταξύ τους.
Η συμπάθεια είναι μια συναισθηματική αντίδραση, άμεση και μη ελεγχόμενη, η οποία κατακλύζει το άτομο όταν αυτό φαντάζεται τον εαυτό του στη θέση στην οποία βρίσκεται κάποιος άλλος ενώ η ενσυναίσθηση, αποτελεί μια ικανότητα που μαθαίνεται ή μια στάση ζωής, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην προσπάθεια να έρθει κανείς σε επαφή, να επικοινωνήσει και να κατανοήσει τους άλλους, αναφορικά με καταστάσεις τις οποίες βιώνει το άτομο καθώς και τις εμπειρίες ή τα συναισθήματα που έχει.
Άρα σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα κανείς μπορεί και να μάθει αλλά και να προσποιείται την ενσυναίσθηση. Θεωρώ πως κανείς που μεγαλώνει με έναν τρόπο που δεν καλλιεργείται η ενσυναισθητική του πλευρά και καλείται να <μάθει> να φέρεται ενσυναισθητικά χρειάζεται απαραίτητα ένα καλό εξωγενές κίνητρο. Στην περίπτωση της γένεσης του καλού <ηγέτη> το κίνητρο του μπορεί να είναι το χρήμα, η δημοτικότητα κ.ά. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση της γένεσης του <ήρωα>;
Σε αυτή την περίπτωση είναι αντιφατικό, πρωτίστως, εννοιολογικά, να χρειάζεται εξωγενές κίνητρο. Το κίνητρο θα πρέπει να πηγάζει εκ των έσω. Ένας άνθρωπος μπορεί να προσποιηθεί τον <ηγέτη> αλλά δεν μπορεί να προσποιηθεί τον <ήρωα>.
Η συνταγή κατασκευής των ηρώων σχετίζεται με την δημιουργία του ανθρώπου που επιθυμεί να αναγνωρισθεί μέσα από την κουλτούρα της θυσίας. Χρειαζόμαστε λοιπόν, ανθρώπους που επιθυμούν να θυματοποιηθούν προκειμένου να επιβιώσουν τα σχέδια των θυτών τους.
Η συνταγή δημιουργίας σύγχρονων Ιφιγενειών ξεκινά από την καλλιέργεια, αρχικά, της συμπαθητικής κατάστασης, κατόπιν της ενσυναισθητικής κατάστασης, της πίστης σε έναν κόσμο δίκαιο όπου η θυσία νοηματοδοτείται ως πράξη απόλυτης ανθρωπιάς. Ο εν γενέσει ήρωας είναι πιο χρήσιμος νεκρός παρά ζωντανός αφού η μετά θάνατον ηρωοποίηση του βοηθά στην στρατολόγηση κι άλλων εν δυνάμει ηρώων ενώ η ηρωική του πράξη νοηματοδοτεί την πίστη σε έναν κόσμο που μπορεί να γίνει καλύτερος.
Ο ήρωας γεννιέται και πλάθεται. Ο ηγέτης μπορεί να γεννιέται αλλά μπορεί και να δημιουργείται.
Τι γίνεται στην περίπτωση που δημιουργούνται ηγέτες για να στρατολογούν ήρωες; Τι γίνεται στην περίπτωση που συντελείται το πλάσιμο ηρώων ως ανάγκη για υπηρέτηση των συμφερόντων των σύγχρονων δημιουργημένων ηγετών;
Παλαιότερα οι κοινωνίες γεννούσαν ήρωες τώρα οι κοινωνίες χρειάζεται να τους κατασκευάσουν. Ζούμε σε εποχές που ενδεχομένως η ίδια η επιστήμη να δίνει συνταγές για την <κατασκευή> του αναγκαίου είδους ανθρώπου που δύναται να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των εκάστοτε κυβερνήσεων και πολιτικών πεποιθήσεων. Ζητούνται θύματα λοιπόν, κατασκευάστε ήρωες στρατολογώντας εκπαιδευμένους θύτες σε ρόλο ηγέτη!
Βιβλιογραφικές αναφορές
Fairbairn, G. (2002). Ethics, empathy and storytelling in professional development. Learning in Health and Social Care, 1, 1, 22–32
King-Casas B, Sharp C, Lomax-Bream L, Lohrenz T, Fonagy P, Montague PR. The rupture and repair of cooperation in borderline personality disorder. Science. 2008;321:806–810.
Singer, M. (1995). ‘The Role of Moral Intensity and Fairness Perception in Judgements of Ethicality: A Comparison of Managerial Professionals and the General Public’, Journal of Business Ethics, in press.
Sinek, S. (2017). Leaders eat Last. USA Penguin
