Της Δρος Αριστονίκης Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Εξελικτική-Σχολική ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια
Μερικές φορές η επικαιρότητα μοιάζει σαν να ξεπήδησε από την μυθολογία. Σαν αρχαίες τραγωδίες να παίρνουν σάρκα και οστά μπροστά μας! Τέτοιες στιγμές όπως τραγικά εγκλήματα παιδοκτονίας, μητροκτονίας, πατροκτονίας ή συζυγοκτονίας ταράζουν συθέμελα το είναι μας και μας κάνουν να αναρωτιόμαστε σε ποια κοινωνία ζούμε. Είναι ψυχικά ασθενείς οι δράστες τέτοιων ειδεχθών πράξεων ή βρίσκονταν απλώς σε κατάσταση σοκ;
Ποιο είναι το προφίλ των δραστών;
Βρετανοί εγκληματολόγοι εντόπισαν τα αίτια που φαίνονται να πυροδοτούν τέτοιου είδους πράξεις και σκιαγράφησαν το προφίλ αυτών που τις διαπράττουν χωρίζοντάς τους σε τέσσερις κατηγορίες. Διαπίστωσαν ότι η πιο συνηθισμένη αιτία πυροδότησης των εγκλημάτων του είδους ήταν το διαζύγιο ή η διάλυση της οικογένειας, ακολουθούμενη από τις οικονομικές δυσκολίες και τους λόγους τιμής καθώς και οι ψυχικές διαταραχές.
Οι «οικογενειοκτόνοι» μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις τύπους (υποκριτές ηθικολόγοι, οικονομικά αποτυχημένοι, απογοητευμένοι και παρανοϊκοί) και τα κίνητρα διαφέρουν σε κάθε κατηγορία. Σε πολλές περιπτώσεις οι επιστήμονες εντόπισαν ένα (συνήθως κρυφό) ιστορικό ενδοοικογενειακής βίας ή και κληρονομικούς παράγοντες ενώ η συντριπτική πλειονότητα των δραστών (τέσσερις στους πέντε) αυτοκτόνησαν ή αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν μετά την αποτρόπαιη πράξη τους.
Οι τέσσερις τύποι του «εξολοθρευτή της οικογένειας»
– Ο υποκριτής ηθικολόγος: ο δολοφόνος προσπαθεί να ρίξει το φταίξιμο για το έγκλημά του στη μητέρα, την οποία θεωρεί υπεύθυνη για τη διάλυση της οικογένειας. Οι άνδρες αυτοί έχουν υπερβολική προσήλωση στην ιδέα της «ιδανικής οικογένειας» και δεν μπορούν να δεχθούν το καθεστώς του «χωρισμένου».
– Ο οικονομικά αποτυχημένος: ο δολοφόνος συνδέει την οικογένεια με την οικονομική επιτυχία, βλέποντας την οικογένειά του ως ένα μέσο για να επιδείξει τις οικονομικές του κατακτήσεις. Αν ωστόσο αποτύχει οικονομικά, θεωρεί ότι η οικογένειά του δεν υπηρετεί πλέον αυτόν τον σκοπό.
– Ο απογοητευμένος: ο δολοφόνος πιστεύει ότι η οικογένειά του τον έχει απογοητεύσει ή ότι ενεργεί με τρόπο ο οποίος υπονομεύει ή καταστρέφει το κατ’ αυτόν οικογενειακό ιδεώδες – όπως π.χ. όταν τα παιδιά δεν ακολουθούν τις θρησκευτικές ή πολιτισμικές παραδόσεις του πατέρα.
– Ο παρανοϊκός: ο δολοφόνος φαντάζεται μια εξωτερική απειλή για την οικογένειά του – π.χ. τις κοινωνικές υπηρεσίες ή το νομικό σύστημα που ο πατέρας φοβάται ότι θα τεθεί εναντίον του για να του πάρει τα παιδιά. Εδώ το κίνητρο είναι μια διαστρεβλωμένη επιθυμία προστασίας της οικογένειας.
Διαφαίνεται μέσα από την έρευνα ότι υπάρχουν ιδιαίτερα χαμηλοί δείκτες κοινωνικών δεξιοτήτων και συναισθηματικής νοημοσύνης στους δράστες. Επιπλέον οι ειδεχθείς εγκληματικές πράξεις συσχετίζονται με την ανώριμη ηθική σκέψη. Ακόμη, η ρευστότητα που χαρακτηρίζει τις οικογενειακές συµπεριφορές δε συνιστά υποχρεωτικά έκφραση της κρίσης της οικογένειας αλλά κρίση του κυρίαρχου προτύπου, της συζυγικής οικογένειας µε το/α παιδί/ιά της, που δεν αποτελεί το µοναδικό τρόπο οργάνωσης της ιδιωτικής ζωής. Στη σύγχρονη µεταβαλλόµενη κοινωνία η πολλαπλότητα των οικογενειακών σχηµάτων (π.χ διπυρηνική οικογένεια, ανασυσταμένη οικογένεια) δείχνει την ανθεκτικότητα και τη διαχρονικότητα της οικογένειας που όµως δεν ταυτίζεται µε το συµβατικό σχήµα της συζυγικής οικογένειας.
Ποιο είναι το προφίλ του ανήλικου πατροκτόνου ή μητροκτόνου
Η συσχέτιση δυσµενών οικογενειακών συνθηκών και παραβατικής συµπεριφοράς ανηλίκων, είναι γεγονός. Βέβαια κάθε θεωρία επιστηµονικής φύσης προσδίδει διάφορες ιδιότητες και «ευθύνες» στην οικογένεια, βασιζόµενος όµως, ως επί το πλείστον, στο ανωτέρω µοτίβο. Σε κάθε περίπτωση δοµείται η εικόνα της οικογένειας ενός προπαραβατικού ανηλίκου, η οποία και φέρει την ευθύνη για την υιοθέτηση παραβατικής συµπεριφοράς από το παιδί και η οποία σε γενικές γραµµές χαρακτηρίζεται από προβλήµατα είτε στις διαπροσωπικές σχέσεις των γονιών, που είναι ασταθείς και ανεύθυνες, είτε στις γονικές τους ευθύνες, καθώς συχνά παραµελούν τις βασικές συναισθηµατικές του ανάγκες και αναθέτουν εύκολα τη φροντίδα των παιδιών τους σε άλλους. Οι έρευνες του Johnson (1967) στη Σουηδία (17% των παραβατικών ανηλίκων είχαν γονείς υπότροπους εγκληµατίες, έναντι ποσοστού 4,5% της οµάδας ελέγχου των µη παραβατικών ανηλίκων) και των West και Farrington (1973 και 1975) στην Αγγλία και Herjanic (1975) διαπίστωσαν, µάλιστα, πολύ ισχυρότερη σχέση, στην περίπτωση που οι γονείς ήταν υπότροποι και συνέχιζαν την εγκληµατική τους δραστηριότητα κατά την διάρκεια ανατροφής των παιδιών τους.
Οι δράστες συνήθως είναι άτοµα µε χαµηλή αυτοεκτίµηση, µε έντονο στρες, συχνά κάνουν χρήση αλκοόλ ή άλλων τοξικών ουσιών. Η βία από την πλευρά των ανδρών (πατέρας- σύζυγος) συνοδεύεται συνήθως από τεχνικές αποενοχοποίησής τους έτσι ώστε πολύ σπάνια παραδέχονται το λάθος τους. Οι εγκληµατολογικές έρευνες αναπτύχθηκαν πάνω σε δυο πλάνα δράσης. Το πρώτο αφορά την µελέτη στη µετάβαση µιας παραβατικής κληρονοµιάς από τους γονείς στα παιδιά, από γενιά σε γενιά. Και το δεύτερο αφορά τη µελέτη των διδύµων, ώστε να ερευνηθεί ο παράγοντας κληρονοµικότητα µε όσο το δυνατόν µικρότερη επίδραση από περιβαλλοντικούς παράγοντες
Μελέτες στην φυσιογνωμία έδειξαν πως η µεσοµορφία, είναι ένα στοιχείο αναφοράς για την πρόβλεψη µελλοντικής παραβατικής συµπεριφοράς, µε κίνδυνο να σχηµατιστεί µια τάση αρνητικής προκατάληψης σε σχέση µε παιδιά που διαθέτουν δυνατό µεσοµορφικό σωµατότυπο. Τέλος υπάρχει άµεσος κίνδυνος µιας τάσης υποτίµησης των µηχανισµών κοινωνικής λειτουργίας για τις συνθήκες που ευνοούν την εµπλοκή σε µια εγκληµατική συµπεριφορά.
Υπάρχουν βέβαια έρευνες που προσεγγίζουν πιο εξειδικευµένα τα θέµατα αυτά των ψυχικών ασθενειών, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα και το αντίστοιχο εγκληµατικό ενδιαφέρον. Όταν για παράδειγµα οι εξωγενείς ψυχώσεις προέρχονται από οργανικές βλάβες του εγκεφάλου οφειλόµενες σε εξωτερικά αίτια, ιδιαίτερη σηµασία έχουν οι εγκεφαλικές βλάβες της νηπιακής ηλικίας, που δηµιουργούν διάφορες ψυχικές ανωµαλίες κινητικής ή χαρακτηρολογικής φύσης. Αποτέλεσµα αυτών των ανωµαλιών µπορεί να είναι µια σοβαρή ανικανότητα προσαρµογής στην κοινωνία.
Στις ενδογενείς τώρα ψυχώσεις που προέρχονται από τον εσωτερικό κόσµο του ατόµου ο ανήλικος µπορεί να διακατέχεται από µια µορφή σχιζοφρένειας που µοιάζει µε κρίση εφηβείας. Ο σχιζοφρενής σύμφωνα με έρευνες, προσπαθώντας να σχηµατίσει µια ενιαία προσωπικότητα εκδηλώνει µια εγκληµατική συµπεριφορά.
Η έρευνα των Υπηρεσιών Επιµελητών Ανηλίκων κατέληξε στα πιο κάτω συµπεράσµατα:
- Τα αγόρια, σε ποσοστό 94,5% του δείγματος είναι περισσότερο παραβατικά έναντι των κοριτσιών που κατέχουν µόλις το 5,5% της παραβατικότητας του δείγµατος.
- Ο µέσος όρος της ηλικίας που οι ανήλικοι ξεκινούν την παραβατική τους δραστηριότητα είναι τα 15,5.
- Οι Έλληνες του δείγματος σε ποσοστό 72% κατέχουν τα πρωτεία της παραβατικότητας, σύµφωνα µε το δείγµα της έρευνας, και ακολουθούν οι Αλβανοί µε ποσοστό 11,5%, οι Βούλγαροι και οι Αθίγγανοι µε 3,2%, οι Ρώσοι µε 3,7%
- Η ανθρωποκτονία ανέρχεται στο (6%) του δείγματος
- Ο χαρακτήρας του πατέρα παρουσιάζεται ως υπεύθυνος(8,3%), εργατικός(9,6%), αδιάφορος(6%), σκληρός- απαιτητικός και νευρικός(1,4%)
- Ο χαρακτήρας της µητέρας παρουσιάζεται ως υπεύθυνη(15,1%), προσηλωµένη στην οικογένεια(8,3%), προστατευτική 4,6%), αδιάφορη για τα παιδιά(3,7%) και σκληρή- απαιτητική(1,4%).
- Η παραβατικότητα των ανηλίκων εµφανίζεται περισσότερο στην πόλη µε ποσοστό 78,2% ενώ στο χωριό σε ποσοστό 13,2%.
- Τα έκτακτα- σοβαρά γεγονότα που παρουσιάστηκαν στο δείγµα ήταν
διάσταση- διαζύγιο γονέων(20%), µετανάστευση(10%) και θάνατος γονέα(8%).
- Στην ύπαρξη ή όχι συνενόχων το 53,4% απάντησε ότι είχε συνένοχο ενώ το 21,8% απάντησε πως ενήργησε µόνος του.
- Το µέτρο που επιβλήθηκε στους ανήλικους ήταν στην πλειοψηφία η αθώωση µε ποσοστό 32,8% και ακολούθησαν η υπεύθυνη επιµέλεια των γονέων(18,4%), η επιµέλεια των ανηλίκων από την υπηρεσία επιµελητών(8,6%), η επίπληξη(7,5%).
